مقدمه
در سال ۱۸۷۱ میلادی ( ۱۲۵۰ هجری شمسی ) ماشین گرام اختراع شد . این اختراع گامی اساسی در راه ایجاد صنعت برق تجاری بود ، زیرا پس از آن تبدیل انرژی مکانیکی (و هر نوع انرژی دیگری که بتوان از آن کار مکانیکی به دست آورد ) به انرژی برقی ممکن گردید
یازده سال پس ازآن، درسال ۱۸۸۲ میلادی ( ۱۲۶۱ هجری شمسی ) توماس ادیسون نخستین موسسه برق تجاری خود را برای تامین روشنایی در یکی از خیابانهای نیویورک افتتاح کرد
بیان دو واقعه مهم بالا برای درک رابطه زمانی بین تاریخ پیدایش صنعت برق در جهان و در ایران خالی از فایده نیست . چنانکه خواهد آمد ، اولین مولد برق در ایران ، سه سال بعد از موسسه برق توماس ادیسون به کار افتاد
در گاه شمار حاضر ، رویدادهای مهم در تاریخ صنعت برق ایران را به ترتیب تاریخ هجری شمسی آورده ایم . برای چند واقعه قدیمتر که تاریخ آنها دراسناد اصلی به هجری قمری می باشد، سال هجری قمری در پرانتز آمده است
1264 (1302قمری)
در زمان ناصرالدین شاه قاجار ، مولدی به قدرت تقریبی ۳ کیلووات به منظور تامین روشنایی بخشی از کاخ سلطنتی برای نخستین بار وارد ایران شد و به بهره برداری رسید . از مدارک تاریخی چنین برمی آید که کار خرید و وارد کردن این مولد به ایران ، از یکی دو سال پیش از آن در جریان بوده است
موتور این مولد ظاهرا از نوع Otto و سوخت آن گاز حاصل از تبدیل زغال سنگ بود . بدین ترتیب ملاحظه می شود که بهره برداری از نخستین مولد برق در ایران به۱۴ سال پس از اختراع ماشین گرام و سه سال بعد از موسسه برق رسانی توماس ادیسون برمی گردد
1282 (1320 قمری) قمری)
یک دستگاه مولد برق با موتور نوع اتو- دویتس Otto-Deutz باقدرت ۱۲ اسب برای تامین روشنایی حرم حضرت امام رضا به بهره برداری رسید . این مولد در سال ۱۲۷۹ به دستور مظفرالدین شاه قاجار خریداری شده بود . سه سال بعد مولد دیگری با قدرت ۲۵ اسب بخار خریداری و در کنار مولد اول نصب شد
1283 (1322قمری)
امتیاز تاسیس کارخانه چراغ برق ( و آجر و اسباب نجاری ) به حاجی حسین امین الضرب واگذار گردید. در امتیازنامه برای نخستین بار به تولیدروشنایی برق به عنوان یک فعالیت تجاری و خدمت رسانی عمومی نگریسته شده بود
1285 (1324 قمری ) قمری)
کارخانه برق حاجی امین الضرب تقریبا شش ماه بعد از صدور فرمان مشروطیت آماده بهره برداری گردید و بر طبق اعلامیه ای آماده پذیرش مشترکان شد . چنان که ازاسم موسسه، یعنی اداره چراغ برق بر می آید ، انرژی برق درابتدا تنها برای تامین روشنایی به کار می رفت و به همین علت تولید برق تنها به پنج تا هفت ساعت اول شب محدود می شد . مولد کارخانه حاجی امین الضرب به قدرت ۴۰۰ کیلو وات ، سه فازه و با ولتاژ ۲۲۰/۳۸۰ ولت بود و برق آن مستقیما به شبکه فشارضعیفی که تا شعاع ۸۰۰ متری اطراف کارخانه واقع در خیابان چراغ برق (امیرکبیر کنونی ) کشیده می شد تزریق می گردید . تامین روشنایی معابر نیز در محدوده فعالیت اداره چراغ برق در مقابل دریافت قیمت عادله در تعهد اداره بود. کار احداث شبکه ، واگذاری انشعاب ،سیم کشی داخلی مشترکان و نصب چراغ تماما” بر عهده اداره چراغ برق بود واین وضع تا سالها پس از افتتاح کارخانه ادامه داشت
بهای برق بر حسب تعداد شعله ها و قدرت چراغهای نصب شده ( ۱۶، ۲۵، یا ۳۲ شمسی ) محاسبه و از مشتر کان دریافت می گردید
از ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰
از اوایل سالهای ۱۳۰۰ به بعد ، با آگاهی و علاقه مند شدن بخش خصوصی به مزایای برق ، رفته رفته در شهرهای بزرگ و کوچک ایران ، تاسیساتی برای تولید و توزیع و فروش برق ایجاد شد. این گونه فعالیتها عموما” درمقیاسهای کوچک ومحدود وبه طور کلی منفک از یکدیگر انجام می گرفت و البته نیاز به هماهنگی هم در شرایط آن روزهای نخستین احساس نمی شد درهمین دوران برخی ازکارخانه های صنعتی جدیدالتاسیس هم دارای تجهیزات برق اختصاصی شدند که داد و ستدهایی نیز با موسسات برق شهری داشتند
در ۱۳۱۰
برای نخستین بار ، شبانه روزی کردن برق در تهران در میان دولتمردان آن زمان مطرح شد و اقدامات اولیه برای تحقق آن صورت گرفت
در ۱۳۱۶
پس از شش سال و با گذراندن نشیب و فراز های بسیار ، بلاخره در تاریخ ۲۵ /۶ / ۱۳۱۶ نیروگاه بخاری ساخت کارخانه اشکودای چکسلواکی با قدرت ۴×۱۶۰۰= ۶۴۰۰ کیلو وات در محل کنونی شرکت برق منطقه ای تهران نصب شد و به بهره برداری رسید
با وجود آن که در تهران به علت وسعت شهر و موقعیت سیاسی و اجتماعی آن ، سرمایه گذاری دولتی در کار برق رسانی پیش از همه شهرهای دیگر آغاز شد ، بخش خصوصی هم در امور برق رسانی در تهران فعالیت قابل توجهی داشت به نحوی که در سال ۱۳۴۱ یعنی سال تاسیس سازمان برق ایران تعداد شرکتهای خصوصی که هر یک در بخشی از شهر تهران فعالیت داشتند به ۳۲ شرکت رسیده بود
از ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۴
برنامه هفت ساله اول عمرانی کشور به اجرا در آمد که در آن سهمی هم برای توسعه صنعت برق در کشور با هدف تامین مصارف خانگی شهرها و فراهم کردن رفاه اجتماعی منظور شده بود. دراین دوران،سازمان برنامه تعدادی مولدهای دیزلی ۵۰و ۱۰۰و ۱۵۰ کیلو واتی را خریداری کرد و با بهره ۳ درصد به شهرداریها و شرکتهای برق خصوصی فروخت و چون دریافت کنندگان کمک سازمان برنامه می بایست تواناییهای لازم را برای تقبل ۵۰ درصد از سرمایه گذاریها داشته باشند ، طبعا” اعطای کمکها ، به امکانات مالی شهرها و موسسه های وام گیرنده بستگی داشت . به هر صورت در پایان برنامه اول،جمع قدرت نامی نصب شده در کشور به ۴۰ مگاوات و میزان انرژی تولیدی سالانه به حدود ۲۰۰ میلیون کیلو وات ساعت رسید
از ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱
در این سالها برنامه هفت ساله عمرانی دوم کشور اجرا شد . سهم برق در این برنامه ، با هدف افزایش تولید برق ، کاهش هزینه های تولید و پایین آوردن سطح عمومی نرخها درنظر گرفته شده بود
دراین برنامه بنابر توصیه کارشناسان خارجی و داخلی، برای توسعه تاسیسات برق چهار حوزه فعالیت به شرح زیر منظور گردید
- منطقه خوزستان
- منطقه تهران
- شهرهای بزرگ
- شهر های کوچک
بدین ترتیب می توان گفت که اندیشه فراتررفتن از محدوده هر شهر در کار توسعه صنعت برق،در برنامه دوم شکل گرفت. شروع به کاراحداث نیروگاههای برق آبی مهم کشور شامل سد دز (با ظرفیت اولیه ۱۳۰ مگاوات ) ، سد کرج (با ظرفیت ۹۱ مگاوات ) و سد سفیدرود (با ظرفیت اولیه ۳۵ مگاوات) همچنین نیروگاه حرارتی طرشت (به قدرت ۵۰ مگاوات)ازدستاوردهای این دوره است
در ۱۳۴۱
برنامه سوم عمرانی کشورآغاز شد. با پذیرش نقش زیر بنایی صنعت برق،در این برنامه نیز اعتبارات قابل توجهی برای این صنعت تخصیص داده شد
در این برنامه که ۵/۵ سال به طول انجا مید(تاآخرسال ۱۳۴۶)،در مجموع،مبلغ ۲۱میلیارد ریال در صنعت برق هزینه گردید که به طورکلی سه بخش را در بر می گرفت
تامین برق مراکز عمده مصرف شامل شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز، رشت -
همدان و ساری
تامین برق ۱۷ شهر متوسط کشورشامل شهرهای آمل، چالوس،اردبیل،مراغه، لاهیجان،ارومیه، یزد -
بهشهر، بوشهر، قزوین ،کرج، بابلسر و کرمانشاه
تامین برق شهرهای کوچک -
در همین برنامه ، تشکیل سازمان برق ایران به منظور اشراف کلی واعمال مدیریت بر برنامه ریزی و اجرای طرحهای تولید و ایجا د موسسات تولید ، انتقال و توزیع برق و هدایت سرمایه گذاریها دربخش برق پیش بینی شده بود این سازمان درتاریخ ۱۳دی ماه۱۳۴۱ رسما” تشکیل یافت و تا پایان سال ۱۳۴۴ که عملا” دروزارت آب وبرق ادغام شد به انجام وظایف خود ادامه داد
در ۱۳۴۳
قانون تاسیس وزارت آب و برق در تاریخ ۱۶/۱/۱۳۴۳ به دولت ابلاغ شد در بخش برق ، وظایف زیر برعهده این وزارت خانه قرار می گرفت
تهیه و اجرای برنامه ها و طرحهای تولید و انتقال نیرو به منظور تاسیس مراکز تولید برق منطقه ای -
و ایجاد شبکه های فشار قوی سراسر کشور
اداره تاسیسات برق که به موجب بندبالاایجاد می شود و بهره برداری از آنها -
نظارت بر نحوه استفاده از نیروی برق -
سازمان برق ایران در سال ۱۳۴۴ به عنوان واحد برق در وزارت آب و برق ادغام شد، وسازمانهای دیگری هم که تاآن زمان به توسط سازمان برنامه ، سازمان برق ایران یا به نحو دیگر به وجود آمده بودند تحت پوشش نظارتی وزارت آب و برق قرار گرفتند
در آذر ماه همین سال اساسنامه شرکتهای برق منطقه ای تدوین شد و بدین ترتیب تعداد ۱۰ شرکت برق منطقه ای ( علاوه برسازمان آب و برق خوزستان که از سال ۱۳۳۹ ایجاد شده بود ) تشکیل یافت که عبارت بودند از شرکتهای برق منطقه ای ( تهران ) ، ( اصفهان ) ، ( خراسان ) ، ( آذربایجان ) ، (فارس) ، (مازندران) ، (گیلان) ، (جنوب شرقی ایران) ، (کرمانشاهان) و (همدان و کردستان)
با تشکیل شرکتهای برق منطقه ای ، صنعت برق کشور صورتی سازمان یافته و منسجم به خود گرفت. حوزه های زیر پوشش این شرکتهادرابتدا تمامی مساحت کشوررا شامل نمی شد و نوعا” از تقسیمات کشوری نیزپیروی نمی کرد تعداد و حوزه های جغرافیایی شرکتهای برق منطقه ای با گذشت زمان مشمول اصلاحاتی گردید به طوری که درحال حاضر تعداد آنها به ۱۶ می رسد و در مجموع تمامی کشور را پوشش می دهند
در ۱۳۴۷
برنامه چهارم عمرانی آغازشد. دراین برنامه که تاپایان سال ۱۳۵۱ ادامه داشت ، نگرش به صنعت برق به عنوان یک صنعت زیربنایی و با دید کلان نگر صورت گرفت . احداث خطوط انتقال نیروی سراسری و تاسیس نیروگاههای نسبتا” بزرگ آبی وحرارتی درطی این برنامه نضج گرفت، به طوری که درطول برنامه،جمع قدرت نامی نصب شده در کشور از ۱۵۹۹ مگاوات به ۳۳۵۴ مگاوات ( با رشد متوسط سالانه ۱۶ درصد) وتولید انرژی برق از ۴۱۳۳ میلیون کیلووات ساعت به۹۵۵۳ میلیون کیلووات ساعت ( با رشد متوسط سالانه ۲/۱۸ درصد ) بالغ گردید و تعداد مشترکان در تعرفه های مختلف به ۱۶۶۹ هزار رسید
در طی این برنامه ، مسئولیت برق نزدیک به ۱۹۰ شهر کشور بر عهده وزارت آب و برق قرار گرفت . برق مورد نیاز شهرهای کوچک ، شهرکها و تعدادی از روستاهای برقدار به توسط بخش خصوصی و یازیرنظر و بامدیریت شهرداریها تامین می شد.تعداد روستاهای برقدار کشور از ۱۴۸ روستا درآغاز برنامه ، به ۴۹۱ روستا درپایان سال ۱۳۵۱ رسید
در ۱۳۴۸
به منظور استفاده صحیحتر از منابع و امکان برقراری دادوستد انرژی برقی بین مناطق و کارتولیدوانتقال برق به طور کلان ، شرکت تولید وانتقال نیروی برق ایران (توانیر) از سال ۱۳۴۸ آغاز به کار کرد. اساسنامه و شرح وظایف این شرکت ، بنا بر ضرورتهای زمان تا کنون سه بار مورد تجدید نظر قرار گرفته است . ازسال ۱۳۷۵ تا کنون ، این شرکت با نام “سازمان مدیریت تولید و انتقال نیروی برق ایران ( توانیر ) ” ، فعالیتها و ماموریتهای معاونت امور
برق وزارت نیرو را نیز برعهده دارد و هدفها وظایف زیر را دنبال میکند
تهیه و تدوین و پیشنهاد استراتژیها و سیاستها و برنامه های برق کشور -
برنامه ریزی ، نظارت ، کنترل و هدایت برق کشور -
ایجاد هماهنگی و نظارت بر شبکه سراسری برق -
برنامه ریزی و نظارت بر مصارف مختلف برق کشور -
حفظ یکپارچگی و پایداری شبکه سراسری برق کشور -
در ۱۳۵۲
برنامه پنجم عمرانی از این سال آغاز شد و تا پایان سال ۱۳۵۶ ادامه یافت سیاستهای زیر بر اجرای برنامه ای صنعت برق در این برنامه حاکم بود
احداث واحدهای بزرگ حرارتی در شمال و جنوب کشور به لحاظ دسترسی آسانتر به منابع -
سوخت و سواحل دریا
ایجاد سد بر روی رودخانه های بزرگ -
تامین برق مناطق دور افتاده کشور با استفاده از نیروگاههای دیزلی -
درسالهای برنامه پنجم، معادل ۱۳۳۲ مگاوات برظرفیت نیروگا ههای گازی کشورافزوده شد که علت اصلی آن تاخیر دربهره برداری از نیروگاههای آبی در دست احداث بود دراین برنامه، تا سیس نیروگاههای هسته ای نیز در دستور کار قرارداشت که علی رغم هزینه ها و تبلیغات فراوان ، نتیجه مشخصی عاید نساخت
به هر صورت قدرت نصب شده در پا یا ن بر نا مه به ۷۱۰۵ مگا وات ( با ۲/۱۶ درصد رشد متوسط سالانه )،انرژی سالانه تولید شده به ۱۸۹۸۴ میلیون کیلووات ساعت ( با ۷/۱۴ درصد رشد سالانه ) رسید و تعدادمشترکان به ۳۱۰۵ هزار بالغ گردید . تا پایان این برنامه تعدادی از روستاهای کشور نیز از برق بهره مند شدند
در ۱۳۵۳
باتوجه به اینکه نهادهاو سازمانهای مختلفی دست ا ندرکار مقوله انرژی درکشور بودند و هماهنگی بین آنها ضروری می نمود ، به موجب لایحه قانونی مصوب ۲۸ / ۱۱ / ۱۳۵۳ با محول شدن برنامه ریزی جامع فعالیتهای مربوط به انرژی کشور، نام وزارت آب و برق به وزارت نیرو تغییرکرد
در ۱۳۵۷
با پیروزی انقلاب اسلا می ، بازنگری اساسی در خط مشی های صنعت برق و هماهنگ ساختن آنها با هدفهای عالی انقلاب ضرورت یافت. عنایت به مفهوم خودکفایی، سرما یه گذاری درکارخانه های تولید کننده تجهیزات مورد نیاز صنعت برق ، کوتاه کردن دست مشاوران و پیمانکاران خارجی و توجه به بهره گیری بهینه از تواناییهای داخلی ، صنعت برق را در راستای تازه ای قرارداد ، فراهم کردن امکان استفاده گسترده از انرژی برق برای توسعه اقتصادی ، اجتماعی و رفع محرومیتها،افقهای جدیدی را فراروی مسئولان صنعت قرار داد
از ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷
در این سالها که هشت سال آن مقارن با جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران بود . صنعت برق ایران خود را موظف می دید که علاوه بر نگهداری و بهره برداری از تاسیسات موجود خود برای حمایت ازمردم و دفاع از پشت جبهه ، توسعه های لازم را نیز چه در امر تولیدوانتقا ل وچه در جهت توزیع و خدمت رسانی به مشترکان انجام دهد . برق ر?³انی به روستاها که تا پایان سال ۱۳۵۷در۴۲۳۷ روستاهای نزدیک شهرها تحقق یافته بود به صورت یکی ازمحورهای اساسی فعالیتهای صنعت برق درآمد به طوری که درطی دوران جنگ تحمیلی ، علی رغم همه دشواریها ، سالانه به طور متوسط بیش از ۱۸۰۰ روستا برقدار گردید و بدین ترتیب در انتهای سال ۱۳۶۷ تعدادروستاهای برقدار کشور از ۴۳۲۷ روستا به ۲۲۵۴۱ روستا رسیده بود درسالهای اولیه پس ازپیروزی انقلاب اسلامی و درطی دوران جنگ تحمیلی ، با وجود همه مشکلات ناشی از جنگ ، صنعت برق به رشد همه جانبه خود ادامه داد. نگاهی مقایسه ای به چند شاخص اصلی مویداین مدعااست
مقایسه ارقام مهم عملکرد صنعت برق در وزات نیرو از پایان سال ۱۳۵۷ تا پایان ۱۳۶۷
شرح ۱۳۵۷ ۱۳۶۷ رشد سالانه (%)
قدرت نصب شده (مگاوات ) ۷۰۲۴ ۱۳۶۸۱ ۶/۹
تولید انرژی سالانه(میلیون کیلووات ساعت ) ۱۷۳۶۸ ۴۳۷۷۵ ۹/۷
حداکثر بار (مگاوات) ۳۴۸۶ ۷۷۶۲ ۸/۳
تعداد مشترک (هزار) ۳۳۹۹ ۸۸۲۸ ۱۰
فروش انرژی (میلیون کیلووات ساعت) ۱۴۱۴۵ ۳۶۱۴۷ ۹/۸
روستای برقدار ۴۳۲۷ ۲۲۵۴۱ ۱۷/۹
از ۱۳۶۸ تا کنون
با پایان گرفتن جنگ تحمیلی ،ابتداترمیم خسارتهاوخرابیهای دوران جنگ در کانون توجه مدیران و مسئولان صنعت برق قرار گرفت . به عنوان مثال ، بررسیها نشان می داد که از قدرت نصب شده کشور ، معادل ۲۲۱۰ مگاوات در اثر آسیبهای جنگ از مدار خارج است . بااحتساب تاسیسات انتقال نیروو سایر تجهیزات می توان تصور کرد که بازسازی ویرانه های بازمانده از جنگ چه کوشش و تلاش عظیمی را طلب می کرده است . ترمیم خسارتها که از نیمه دوم سال ۱۳۶۷ آغاز شده بود با سه سال کار شبانه روزی به انجام رسید و تا پایان سال ۱۳۷۰ واحد ها و تاسیسات آسیب دیده مجددا” در مدار قرارگرفتند پس از خاتمه جنگ ، فعالیتهای صنعت برق که تا آن زمان از دشواریهای روز به روز جنگ تاثیر منفی می گرفت،سامانمندی بیشتری یافت وهمگا م بادوبرنامه اول ودوم توسعه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به پیش رفت
مقایسه ارقام مهم عملکرد صنعت برق در پایان سال ۱۳۷۶ که نه سال از طول برنامه های اول و دوم گذشته و دو سال به پایان برنامه دوم مانده بوده است با ارقام مربوط به ابتدای برنامه ، جهش صنعت برق را آشکارمی سازد
واضح است که ارقام بالا و مقا یسه آنها تنها گوشه های کوچکی از صحنه وسیع یک تلاش همه جا نبه را نشان می دهند و تحقق این ارقام مستلزم به ثمر رسیدن کوششها و پشتیبانیهای فراوانی بوده است که متاسفانه این گاه شمار مختصر، حوصله پرداختن به همه آنها را ندارد ، در اینجا تنها به بیان این نکته اکتفا می کنیم که توجه به نیروی انسانی به عنوان سرمایه اصلی صنعت برق ، پس از پیروزی انقلا ب اسلامی و بویژه در دوران بازسازی بعد از جنگ تحمیلی از راه کارهای اصلی صنعت بوده است
آموزش این نیروها برای ارتقاء کیفیت و شکوفا ساختن استعداد های خدادادی آنها ، همچنین سازماندهی نیروها در جهتی که هدفهای کمی و کیفی برنامه ها رابرآورده سازد و هیچ یک از هدفهای صنعت برق،از تامین برق برای مصرف کنندگان گرفته تا بهبود بخشیدن به کیفیت خدمات و جلب رضایت مشترکان ، کوشش در راه رسیدن به خود کفایی و ورود در بازارهای بین المللی و رقابت جهانی تحت الشعاع دیگری قرار نگیرد ، همواره مورد توجه برنامه ریزان و مدیران صنعت بوده است
درنتیجه این کو ششها ، صنعت برق توانسته است با موفقیت بحرانهای دوران جنگ و پس از جنگ را پشت سر بگذارد و از لحاظ بین المللی نیز در جایگاهی در خور قرار گیرد . به طوری که بر اساس آمارهای سازمان ملل متحد ، در سال۱۹۹۵میلادی (۱۳۷۴شمسی) ایران ازنظرابعاد صنعت برق دربین کشورهای خاورمیانه و غرب آسیادرمقام نخست قرارگرفت و درسطح جهانی نیز به مقام مقایسه بیست و یکم دست یافت
مقایسه ارقام مهم عملکرد صنعت برق در وزات نیرو از پایان سال ۱۳۶۷ تا پایان ۱۳۷۶
شرح ۱۳۵۷ ۱۳۶۷ رشد سالانه (%)
قدرت نصب شده (مگاوات ) ۱۳۶۸۱ ۲۳۲۵۸ ۶/۱
تولید انرژی سالانه(میلیون کیلووات ساعت ) ۴۳۷۷۵ ۹۲۳۱۰ ۸/۶
حداکثر بار (مگاوات) ۷۷۶۲ ۱۷۱۳۵ ۹/۲
تعداد مشترک (هزار) ۸۸۲۸ ۱۳۵۵۰ ۴/۹
فروش انرژی (میلیون کیلووات ساعت) ۳۶۱۴۷ ۷۳۸۸۰ ۸/۳
روستای برقدار ۲۲۴۵۱ ۳۷۰۹۴ ۵/۷
